Una chirca sotziulinguìstica e sos afficcos de sos Sardos

“Sos ispecialistas istùdien: sa limba est de chie la faeddat”
de Mauru Maxia

Pagos annos como sa Regione Autònoma de Sardigna ordinzeit una chirca sotziulinguìstica in su chi pertoccaiat a sas attividades de sa “Commissione tecnica - scientifica sullo stato delle lingue in Sardegna”. Custa commissione, sigundu su chi risultat dae sos attos pubblicados in su 2007, approveit s’ischeda de intervista chi a pustis isteit impreada pro sa chirca, in prus de sas proceduras de campionamentu. Sa chirca isteit assignada a sas universidades de Casteddu e de Tàttari chi la fattein peri sos dipartimentos de Ricerche economiche e sociali e de Scienze dei linguaggi(1). Sas intervistas istein fattas in su 2006 dae tres gruppos de rilevadores chi si movein in tres zonas geogràficas chi faghian cabu a Casteddu, Nùoro e Tàttari. S’ammanizu e sas valutatziones de sos datos istein contivizados dae unu gruppu de ispecialistas de sas duas universidades(2).
In cuss’annu ebbia isteit imprentadu unu volùmene chi pertoccaiat a una chirca subra a s’impreu de sos còdices linguìsticos in tres comunas de sa Sardigna de Susu e chi fit istada fatta ses annos innantis(3). Una de sas tres comunas in chistione (Erula) faghet parte de su stock de 50 comunas imbistigadas dae sa chirca regionale. Puru pro custu motivu, finas dae sa pubblicatzione de su rapportu de sa chirca regionale si podiat bider chi, in mesu a àtteras cosas, b’aiat tzertas faddinas in sa mappadura de sas variedades. Faddinas chi dae unu puntu de vista istatìsticu sun de un’importu mannu a manera de poder burrare sa valentzia iscentìfica de paritzos datos.
Tando non cherfei intervènnere subra a sa chistione ca fin faddinas chi non cumprommittian in tottu su risultadu de sa chirca mancari buluzeren, comente amus a bìdere in sighida, sos rapportos intro de sas zonas linguìsticas “Logudoro Nord Occidentale”, “Sassarese” e “Gallurese”. In cussu tempus su datu de prus importu fit chentza duda cussu chi pertoccaiat a su nùmeru de sos chi affirmaian de esser dialettòfonos(4) e, prus de tottu, s’aggradu chi sos intervistados tenian pro s’insinniamentu de sas limbas de minoria in iscola. Como, a pustis de pagos annos, mi paret de poder intrare in tzertos fattos metodològicos puru pro dare unu cuntributu a fagher in manera chi tzertas faddinas non si ripitan sincasu chi si detzideret de fagher àtteras chircas sotziulinguìsticas in s’ìsula nostra.
Cumintzende cun sa comuna de Erula chi – ja est cosa chi s’ischit màssimu pro sos chi si interessan de dialettologia de sas zonas corsòfonas e de su gadduresu – est unu territoriu ue si faeddat in cossu ebbia. Su territoriu de Erula est una penìsula linguìstica peri sa cale sa variedade “comune” o tempiesa de su gadduresu intrat a fundu in s’Anglona abbratzende, in prus de sa comuna de Erula, una parte de sa comuna de Pèrfugas e sa parte muntagnosa de sa comuna de Tula. In custa zona gai signalada su gadduresu lu faeddan casi milli pessones. Bell’e gai, in sa chirca sotziulinguìstica de sa Regione sa comuna de Erula est cumpresa intro de sas chimbe comunas chi sun assignadas a sa zona nada “Logudoro Nord Occidentale”(5), chi dae su puntu de vista linguìsticu est una variedade de su sardu logudoresu. Sas àtteras battor comunas de custa leada sun cussas de Ittiri, Nulvi, Turalva e S. Antoni de Gaddura. Ma in cantu a cust’ùrtimu, chi comente a Erula est una comuna ue si faeddat gadduresu ebbia, sa faddina cumparit prus cun evidentzia ca su territoriu sou ch’est in su coro de sa Gaddura. Custu datu de perisse deviat cunsizare de non lu assentare in una zona sardòfona comente est cussa logudoresa de nord-ovest(6). Àtteru contu det esser istadu si, intames de sa comuna corsòfona de S. Antoni de Gaddura, sa chirca aeret leadu in cussideru sa comuna sardòfona de Luras chi l’est accurtzu e chi, invetzes, in sa figura 1 (“Delimitazione delle aree linguistiche”) ch’est posta intro de sa zona “Gallurese”.
Comente si siat, sos datos de Erula e de S. Antoni de Gaddura sunt de assignare a sa zona “Gallurese” e no a su “Logudoro Nord Occidentale”. Duncas s’area “Gallurese” at a resultare cun ses comunas invetzes de bàttoro comente paret in sa fig. 2 “Campione comuni per area linguistica”. A su revessu, su “Logudoro Nord Occidentale” at a resultare cun tres comunas ebbia e non cun sas chimbe figuradas in sa matessi tabella e in sa carta linguìstica retrattada in sa fig. 2 tzitada innantis.
Dae su puntu de vista istatìsticu sas faddinas in chistione cumportan s’assignatzione a sa zona “Gallurese” de sos datos pertoccantes a sas comunas de Erula e S. Antoni de Gaddura e custu fattu jambat siat su nùmeru de sas comunas e de sos intervistados siat sas cunseguentzias chi nde benin dae s’assignatzione faddida de sos datos. A s’àttera ala, custa situazione cumportat un’àtteru jambamentu, ma in minimantzia, de su nùmeru de sas comunas e de sos intervistados de sa zona linguìstica “Logudoro Nord Occidentale”, cumpresos sos datos sotziulinguìsticos.
Duncas, sa situatzione chi nd’essit da s’assignatzione justa de sas comunas de Erula e de S. Antoni de Gaddura a sa zona linguìstica issoro – ca jamban sos datos cumplessivos de sas duas zonas in chistione (est a narrer “Gallurese” e “Logudoro Nord Occidentale”) – cumportat pro custas zonas e tottu una realidade bastante divessa dae cussa presentada in sa relata de sa chirca regionale. Si andamus a bìdere sa tabella 4 (“Interviste distinte per comune e per classi di età”) amus a bìdere chi su numeru justu de sos intervistados de sa zona “Logudoro Nord Occidentale” no est 165 ma 136 mentres chi su nùmeru de sos intervistados de sa zona “Gallurese” currispondet a 514 e no a 533.
B’at de narrer finas chi sas faddinas non sun solu custas chi amus bidu finas a inoghe. Difattis, intro de sas comunas assignadas a sa zona “Gallurese” b’est puru sa comuna de Tergu chi, ja s’ischit, est sa comuna prus a ovest de s’Anglona e, in su matessi tempus, cussa prus attesu dae su dominiu linguìsticu gadduresu. Custa comuna est a làccana cun sas comunas de Sosso e de Sènnaru e in fattu de limba est una leada de mesania intro de su continuum chi culligat sa zona “Sassarese” cun sa “zona grigia” de s’Anglona. No est de badas chi sa comuna de Tergu s’agattat inter de sas comunas de Sosso e Sèdine chi sa chirca linguìstica regionale assignat a sa zona “Sassarese”. Bastat de abbaidare sa figura 2 (“Campione dei comuni distinti per area linguistica”) pro s’abbìdere de custa situatzione bastante jara. B’at faddinas puru in sa figura 1 (“Delimitazione delle aree linguistiche”) in ue, a esempiu, sa comuna corsòfona de Santu Tiadoru nd’est foras de sa zona gadduresa mentres a custa est assignadu su faeddu de Casteddu Sardu chi, comente su sedinesu e su tergulanu, est una variedade de mesania prus accurtzu a su tattaresu(7).
Si devet narrer puru chi sa populatzione de sa comuna de Tergu, ue si faeddat una variedade de su limbazu sedinesu, cuntenet una barantina de pessones sardòfonas (7% de sa populatzione) chi imprean su faeddu de Nulvi e de Òsile(8). Est possìbile, pro cussu, chi, assumancus in su pianu teòricu, paris cun sos intervistados corsòfonos bi n’appat sardòfonos puru.
Siat comente si siat, s’assignadura faddida de sa comuna de Tergu a sa zona “Gallurese” cumportat chi su datu pertoccante a sos intervistados de custa leada linguìstica si devat jambare prus e prus. A custa zona, difattis, si nde deven assignare noe in mancus (sos de Tergu) gai chi su nùmeru totale at a essere de 524 e non 533. Ma custa faddina tenet cunseguentzias puru pro sos datos chi pertoccan a sa zona “Sassarese”. Sicomente a custa zona cheret assignada puru sa comuna de Tergu, su nùmeru justu de intervistados currispondet a 1.239 e no a 1230. Intro de custa massa de intervistados, a pustis, si devet tenner in contu chi unu nùmeru de importu mannu (casi 1/4 de su campione) pertoccat a pessones sardòfonas mentres chi sa tabella 4 assignat tottu sos intervistados a sa zona “Sassarese”.
Torrende como a sa leada “Gallurese”, cheret de tenner in contu chi una de sas battor comunas chi li sun assignadas in sa chirca regionale est cussa de Terranoa (Olbia), est a narrer una comuna chi tenet una majoria sardòfona. Custu datu essit a pizu in paritzos puntos de sa relata Le lingue dei Sardi, dae ue resultat unu nùmeru de 86 intervistados sardòfonos (52,8%) in cunfrontu a unu nùmeru de 77 intervistados corsòfonos (47,2%). Dae custu nde sighit chi a sa zona “Gallurese” sun de l’assignare 438 intervistados e non 524. Unu datu, custu, chi currispondet a s’83,6% cun una differentzia de su 16,4% in mancu in cunfrontu a su campione tzitadu in sa relata Le lingue dei Sardi. In prus, non si cumprendet bene a cale zona linguìstica sian istados assignados sos 86 intervistados sardòfonos de Terranoa mancari diat parrer chi sos datos sian intro de cussos assignados a sa zona “Gallurese”, est a narrer pertoccantes a unu domìniu divessu dae cussu logudoresu.
Duncas, sos datos chi sa chirca sotziulinguìstica presentat pro sa Gaddura non sun affattentes (e non s’ischit mancu in cale misura) cun sa realidade. Paris si devet narrer chi sos datos faddidos interessan puru a s’Anglona e a sas zonas linguìsticas “Sassarese” e “Logudoro Nord Occidentale”. Si cussideramus chi a una zona maigantu dialettòfona comente a sa Gaddura l’est istadu assignadu unu numeru de intervistados prus mannu in cunfrontu a su ch’est in sa realidade mentres a una zona comente su Logudoro de nord-ovest (ue sa tendentzia a s’abbandonu de sa limba sarda est prus forte chi no in Gaddura) li sun istados assignados 26 intervistados in prus, si devet concruire chi sos resultados de sa chirca non sun fideles a sa situatzione sotziulinguìstica de s’ìsula.
Dae su puntu de vista metodològicu sa situatzione chi nd’essit a pizu dae sas tantas faddinas chi amus bidu intrat pro fortza in cuntierra cun sos paràmetros e sos obbiettivos a sos cales s’est bortada sa chirca. Leamus a esempiu custu obbiettivu tzitadu in sa “Ipotesi di schema di campionamento” (p. 4): “Le risultanze che si otterranno attraverso l’analisi dei dati rilevati… consentiranno di avere un quadro di quello che è attualmente il comportamento linguistico in riferimento ai vari domini…”. In cantu a custu, leggende sos datos resultat chi tres de sos doighi dominios pinnigados non sun istados sestados cun afficcu. Tambene, pro su chi pertoccat a sas tzittades de Tàttari e de Terranoa (ma custu balet puru pro S’Alighera) non bi resultan currettivos in s’assignatzione justa de sos intervistados a sos dominios currispondentes. Dae tottu custu nde sighit chi sos resultados ottènnidos non presentan unu cuadru affattente cun sos cumportamentos linguìsticos de cussos dominios e tottu. E difattis, sempre dae su puntu de vista de sos dominios linguìsticos, sos datos accabidados resultan faddidos in sa misura de su 25% est a narrer in tres dominios subra a 12. E cando sos datos dae ue si partit pro una mirada de tipu iscentìficu caben paritzas faddinas nde benit a ultimera chi su resultadu ebbia de sa chirca siat faddidu.
Si dae sos dominios si passat a sas comunas sa sustantzia non mudat. Sa ponidura faddida mancari de tres comunas in cunfrontu a su stock de chimbanta leadas in cussideru dae sa chirca cumportat su 6% de datos faddidos. Custa misura a pustis creschet de meda si si ponet a cunfrontu cun sas comunas de sa Sardigna de Susu, est a narrer cun sas provintzias de Tàttari e de Olbia-Tempiu. Inoghe, in cunfrontu a sas 18 comunas imbistigadas, sos datos faddidos che artzan finas a su 16,7%. Comente si podet bìdere, sun datos de importu chi isvalorin una parte non sigundaria de sos resultados de sas duas provintzias prus a susu de s’ìsula e chi caben casi 1/3 de sa populatzione de sa Sardigna.
Est beru chi sa situatzione de sa Sardigna de Susu est prus cumplicada in cunfrontu a sas àtteras partes de s’ìsula. Ma custa cumplessidade etottu diat aer dèvidu cunsizare prus afficcu in chie, intro de sos ispecialistas chi ant ghiadu sa chirca, teniat sa responsabilidade de cuncordare e pretzisare sas zonas linguìsticas.
Pro su chi pertoccat a sa parte de josso de s’ìsula essit luego a pizu sa mancantzia de partidura in dominios in cunfrontu a sa parte de susu chi in sa carta est figurada cun paritzos colores. Difattis, in cunfrontu a sos deghe dominios assignados a sa parte de susu, in sa parte de josso figuran solu su dominiu campidanesu (Area 7 in colore grogo) e cussu tabarchinu. Chistionende de campidanesu, si pessamus a sas differentzias mannas de tipu fonèticu chi esistin intro de su faeddu de Casteddu e sas variedades de su Sulcis, de su Campidanu mesanu, de su Sinis, de s’Ozastra, de su Sàrrabus e de su Sarcidanu non si cumprendet comente in sa figura 1 (“Delimitazione delle aree linguistiche”) non si siat tenta in perunu contu s’articulatzione linguìstica ispiegada gai bene dae Maurizio Virdis in unu volùmene sou subra a sa fonètica de su sardu campidanesu. Comente est chi sa chirca non faghet peruna differentzia inter de su campidanesu e s’arbaresu e s’ozastrinu cando b’at istudiosos chi tenden a cussiderare custas duas variedade casi a banda dae su campidanesu?
Si pro su campidanesu s’at indittadu una zona ebbia in ue ponner tottu sos faeddos chi tenen s’artìculu determinativu plurale is, tando non si resessit a cumprender proite non si siat fattu atterettantu cun sos faeddos chi tenen sos artìculos sos, sas e chi currisponden a su dominiu logudoresu-nuoresu. Bi diat aer de narrer puru chi sa comuna de Casteddu, mancari siat in su stock de sa chirca, non figurat in mesu a cussas marcadas in sa figura 2 (“Campione comuni per area linguistica”) e chi sas comunas de Bauladu, Tramatza, Milis e Sant’Eru Milis, ue si faeddan variedades de campidanesu, resultan foras dae s’Area 7 (Campidanese) marcada in colore grogo in sa figura 1 (“Delimitazione delle aree linguistiche”).
Si devet reconnòschere chi sas cartas in chistione, nessi pro su chi pertoccat a paritzas comunas, sun istadas dessignadas cun parametros chi non currisponden a sa realidade.
Torrende a su mètodu, si si classifican sutta a unu dominiu ebbia variedades de campidanesu comente cussas de Crabas, Samugheo, Isili, Jertzu e Cuartu Sant’Elene, non si cumprendet proite no est istadu fattu gai e tottu, tantu pro nàrrere, cun sos faeddos logudoresos de Berchidda, Ittiri, Bòttidda, Bosa e Sennariolu. Si pro su logudoresu si partit dae categorias e issèberos differentes dae cussos impreados pro su campidanesu, tando si diat poder faeddare de unu dominiu ebbia puru pro su gadduresu e su tattaresu gai comente faghiat su canònicu Juanne Ispanu chi a custas duas variedades lis naraiat “sardo settentrionale”. O sos criterios sun che pare pro tottu su territoriu o semus in presenzia de unu cuadru pagu jaru e chi pro paritzas cosas no affilat cun sa realidade linguìstica de s’ìsula.
Si diat poder puru cuntrastare subra a tzertas valutatziones chi s’agattan in sa relata de sa chirca. Ma cussas sun positziones chi cadaunu podet sustènnere, siat s’espertu siat s’intervistadu comente e chiesisiat de sos sardos chi an finantziadu sa chirca cun su dinare issoro. Sos pàrreres, ja s’ischit, non sun che sos nùmeros. Diat esser de istìmulu, in prus de sos livellos de dialettofonia e de sos orientamentos de sos intervistados, a ischire su chi nde pensan sos sardos de cantu est istadu fattu finas a como pro traduire in fattos sos disizos essidos a pizu dae sa chirca. Una cosa paret segura: si isettamus a fagher carchi cosa finas a cando an a sighire sos arresonos istrumentales e dialettòfobos de cussos chi dae sempre, pro unu motivu o pro s’àtteru, sun in gherra contra a s’impreu de sas limbas de minoria, non ch’at a passare meda chi cando s’at a faeddare de limba sarda non s’at a faeddare prus de unu malàidu a malu puntu ma de unu mortu ebbia. Sos ispecialistas, sende pagados pro cussu, pessen a istudiare cun profettu ca sa limba est de chie l’impreat.
________________________________________________

(1) Mira Le lingue dei Sardi in su situ de internet http://www.sardegnacultura.it/ documenti/ 7_88_20070514130939.pdf.

(2) Dae cussa relata risultat chi Romina Pala, Riccardo Spiga e Matteo Valdes (Cagliari) ant coordinadu sa chirca in campu annotende sos datos e approntende su database. Sos sotziòlogos Anna Oppo e Alessandro Mongili (Casteddu) e su glottòlogu Giovanni Lupinu (Tàttari) si sun incarrigados de ispiegare sos datos. Custu ùrtimu s’est interessadu puru de ammanizare sa carta de sas zonas linguìsticas; partende dae una carta dessignada pro sa matessi chirca dae Micheli Còntene (Grenoble), nde at apparitzadu un’àttera impittende àtteros paràmetros puru (mira p. 65, nota 13).

(3) Mauro Maxia, Lingua Limba Linga. Indagine sull’uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale, Cagliari, Condaghes 2006.

(4) Impreo sa paraula “dialettòfonu” non pro chie chistionat unu dialettu ma pro sos chi faeddan limbas divessas dae cussa uffitziale (s’italianu) chi in Sardigna, comente ischimus, sun sos chi chistionan su sardu e àtteros faeddos pius pagu istèrridos comente su cadalanu de S’Alighera, su gruppu sardu-cossu (tattaresu, gadduresu, cossu madaleninu e àtteras variedades minores) e su genovesu o tabarchinu de sas ìsulas sulcitanas.

(5) Le lingue dei Sardi, tab. 3 “Campione dei comuni distinti per area linguistica”.

(6) Ibidem. In sa nota 15, p. 67 si osservat chi “nell’area gallurese sono presenti quattro comuni (Calangianus, Palau, S. Antonio di Gallura e Telti)” ma non si pretzisat a cale zona linguìstica siat istadu assignada sa comuna in chistione. Beru est puru chi sos datos pertoccantes a S. Antoni de Gaddura mustrados in sas tabellas ligadas a sa relata de sa chirca sun assignadas sempre a sa zona nada “Logudoro Nord Occidentale”.

(7) Pro s’articulatzione geogràfica de sas variedades sardu-cossas cunfromma a sa realidade issoro si podet bìdere sa tabella 4 (p. 228) de su volùmene meu Studi sardo-corsi. Dialettologia e storia della lingua tra le due isole, Olbia, Taphros 2008, chi s’agattat puru in su situ de internet www.sardegnadigitallibrary.

(8) Segundu sos datos referidos dae sa Comuna de Tergu unas trintaduas pessones faeddan su nulvesu mentres su faeddu osilesu est impreadu dae mancu de deghe pessones.

(16-01-2012)